از کتاب ارشاد القلوب دیلمى:
وقتى عمر لعنة الله علیه به خلافت نشست
بین یکى از یارانش بنام حارث بن سنان ازدى و مردى از انصار گفتگو و منازعه
اى شد عمر لعنة الله علیه براى او دادخواهى نکرد دوست عمر لعنة الله علیه
به جانب قیصر روم رفت و مرتد از اسلام شد و تمام قرآن را فراموش کرد مگر
این آیه وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ
مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ این آیه را قیصر شنید گفت
چند مسأله براى فرمانرواى عرب مى فرستم اگر جواب آن سؤالها را داد اسیران
عرب را آزاد مى کنم اگر پاسخ نداد آن اسیران را وادار مى کنم به پذیرش
نصرانیت هر کدام پذیرفتند به عنوان برده و بنده خود مى پذیرم و هر کدام
نپذیرفتند او را مى کشم.
نامه اى براى عمر بن خطاب لعنة الله علیهما نوشت و این مسائل را پرسید:
1- تفسیر فاتحه.
2- آبى که نه از زمین است و نه از آسمان.
3- کدام چیز است که نفس مى کشد ولى روح در او نیست.
4- عصاى موسى از چیست و چه نام دارد و طول آن چقدر است.
5- کدام دختر بکرى است که در دنیا متعلق به دو برادر است و در آخرت متعلق به یکى از آن دو.
وقتى نامه به عمر لعنة الله علیه رسید از جواب آنها عاجز بود پناه به أمیر المؤمنین على بن ابى طالب صلوات الله علیهما برد.
امیر المؤمنین صلوات الله علیه در جواب قیصر نوشت:
این
نامه از طرف على بن ابى طالب داماد پیامبر صلى الله علیه و آله که وارث
علم او و نزدیکترین فرد به او و وزیر او و شایسته مقام ولایت و کسى که
پیامبر صلى الله علیه و آله دستور داده از دشمنانش بیزار باشند نور چشم
پیامبر و همسر دخترش و پدر فرزندش به جانب قیصر روم. اما بعد پس از حمد و
ستایش خدا عالم خفیات و نازل کننده برکات هر که را هدایت نماید گمراه کننده
نخواهد داشت و هر که را گمراه نماید هدایت کننده ندارد. نامه تو رسید و
عمر به من نشان داد اما جواب سؤال تو از اسم خدا اسمى است که در او شفا از
هر بیمارى است و کمک به هر دواء است و رحمان کمک است براى هر کس ایمان به
او بیاورد و آن نامى است که جز خدا بر کسى نهاده نشده اما رحیم پس رحم مى
کند به هر کس گناه کرده و توبه نمود و ایمان آورده و عمل صالح انجام دهد.
الْحَمْدُ
لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ این آیه ثناى ما است براى پروردگار بزرگمان به
واسطه نعمت هائى که به ما ارزانى داشته مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ او زمام
تمام مخلوقات را روز قیامت در اختیار دارد هر کس در دنیا شک داشته باشد یا
ستمگر و جبار باشد او را به آتش مى افکند نمى تواند از عذاب خدا رهائى
یابد شخص شاکّ و جبار. اما هر کس مطیع و فرمانبردار و پیوسته مراقب اطاعت
خدا بوده داخل بهشت مى شود.
إِیَّاکَ نَعْبُدُ خدا را مى پرستیم و براى
او شریکى قائل نیستیم إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ما از خدا کمک مى خواهیم که ما
را مدد نماید بر شیطان منفور تا ما را مانند شما گمراه نکند. اهْدِنَا
الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ عبارت است از راه روشن هر کس در دنیا عمل صالح
انجام دهد در قیامت از آن راه به بهشت رهسپار مى گردد.
صِراطَ الَّذِینَ
أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ این همان نعمتى است که خداوند به پیامبران گذشته
عنایت فرموده از خدا مى خواهیم که ما را نیز مانند آنها مشمول نعمت خویش
بگرداند غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ یهودان هستند که نعمت خدا را به
کفر تبدیل نمودند خداوند بر آنها خشم گرفت که به صورت میمون و خوک درآمدند
ما درخواست مى کنیم از خدا که به ما خشم نگیرد چنانچه بر آنها خشم گرفت وَ
لَا الضَّالِّینَ تو و امثال تو هستید اى عابد صلیب خبیث که پس از عیسى بن
مریم گمراه شدید ما از خداوند درخواست مى کنیم که ما را به گمراهى نسپارد
چنانچه شما گمراه شدید.
اما مسأله آبى که نه از زمین و نه از آسمان است
همان آبى است که بلقیس براى سلیمان بن داود فرستاد و آن عرق اسبها بود
هنگامى که در جنگ جست و خیز کنند.
جواب سؤالى که نفس مى کشد اما روح
ندارد صبح است که الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ جواب عصاى موسى از چه بود و
چقدر طول داشت و چه نام داشت و چگونه بود به آن عصا برنیه رایده مى گفتند
وقتى در او روح وارد مى شد زیاد مى گشت و وقتى روح از او خارج مى گشت کم مى
شد، از عوسج بود و طول آن ده ذراع (فاصله از آرنج تا کف دست) جبرئیل آن را
از بهشت آورده بود.
جواب دخترى که متعلق به دو برادر بود در دنیا و در
آخرت تعلق به یکى از آنها مى گیرد آن درخت خرما است در دنیا که تعلق به مثل
من مؤمن هم دارد و به مثل تو که کافرى نیز دارد و هر دومان فرزند آدمیم
اما در آخرت متعلق به مسلمان است نه کافر و مشرک و در بهشت خواهد بود نه
در جهنم این آیه همان مطلب را بیان مى کند فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ
رُمَّانٌ است.
نامه را بست و به پیک داد و روانه شد.
قیصر پس از قرائت جواب، اسیران را آزاد نمود ساکنین مملکت خود را به اسلام دعوت نمود.
نصرانیان اعتصاب نمودند و تصمیم کشتن او را گرفتند.
همه
آنها را جمع کرد و گفت مردم من مى خواستم شما را بیازمایم و آنچه ابراز
داشتم براى این بود که ببینم شما چگونه هستید اینک که آزمایش نمودم خدا را
سپاسگزارم نصرانیان آرام گرفتند و اطمینان یافتند. گفتند ما نیز همین طور
در باره تو گمان داشتیم.
قیصر اسلام خود را پنهان کرد تا از دنیا رفت او
به یاران نزدیک و کسانى که به آنها اعتماد داشت مى گفت عیسى بنده خدا و
رسول او و کلمه خدا است که به گریبان مریم القا نموده و روح از اوست و محمد
صلى الله علیه و آله پس از عیسى پیامبر به حق است.
عیسى بشارت ظهور او
را به یاران خود داده و مى گفت هر کس از شما او را درک کرد اسلام مرا به او
برساند او برادر من و بنده خدا و پیامبر اوست و با دین اسلام از دنیا رفت.
وقتى
قیصر از دنیا رفت جریان او را به هرقل اطلاع دادند گفت این مطلب را پنهان
نمائید و انکار کنید و اقرار به چنین چیزى نکنید که اگر مطلب آشکار شود
پادشاه عرب طمع به مملکت ما مى اندازد که شخصیت ما از بین مى رود و نابود
مى شویم هر کدام از خواص قیصر و خدمتکاران و خانواده اش چنین عقیده اى
دارند او را پنهان بدارید.
هرقل اظهار نصرانیت نمود و نفوذى پیدا کرد. پایان حدیث ( الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ).
مِنْ کِتَابِ إِرْشَادِ الْقُلُوبِ لِلدَّیْلَمِیِّ بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ، قَالَ:
لَمَّا جَلَسَ عُمَرُ لعنة الله علیه فِی الْخِلَافَةِ جَرَى بَیْنَ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ یُقَالُ لَهُ الْحَارِثُ بْنُ سِنَانٍ الْأَزْدِیُّ وَ بَیْنَ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ کَلَامٌ وَ مُنَازَعَةٌ فَلَمْ یَنْتَصِفْ لَهُ عُمَرُ فَلَحِقَ الْحَارِثُ بْنُ سِنَانٍ بِقَیْصَرَ وَ ارْتَدَّ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ نَسِیَ الْقُرْآنَ کُلَّهُ إِلَّا قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ.
فَسَمِعَ قَیْصَرُ هَذَا الْکَلَامَ قَالَ سَأَکْتُبُ إِلَى مَلِکِ الْعَرَبِ بِمَسَائِلَ فَإِنْ أَخْبَرَنِی بِتَفْسِیرِهَا أَطْلَقْتُ مَنْ عِنْدِی مِنَ الْأُسَارَى وَ إِنْ لَمْ یُخْبِرْنِی بِتَفْسِیرِ مَسَائِلِی عَمَدْتُ إِلَى الْأُسَارَى فَعَرَضْتُ عَلَیْهِمُ النَّصْرَانِیَّةَ فَمَنْ قَبِلَ مِنْهُمُ اسْتَعْبَدْتُهُ وَ مَنْ لَمْ یَقْبَلْ قَتَلْتُهُ وَ کَتَبَ إِلَى عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ بِمَسَائِلَ أَحَدُهَا سُؤَالُهُ تَفْسِیرَ الْفَاتِحَةِ وَ عَنِ الْمَاءِ الَّذِی لَیْسَ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَا مِنَ السَّمَاءِ وَ عَمَّا یَتَنَفَّسُ وَ لَا رُوحَ فِیهِ وَ عَنْ عَصَا مُوسَى علیه السلام مِمَّا کَانَتْ وَ مَا اسْمُهَا وَ مَا طُولُهَا وَ عَنْ جَارِیَةٍ بِکْرٍ لِأَخَوَیْنِ فِی الدُّنْیَا وَ فِی الْآخِرَةِ لِوَاحِدٍ.
فَلَمَّا وَرَدَتْ هَذِهِ الْمَسَائِلُ عَلَى عُمَرَ لعنة الله علیه لَمْ یَعْرِفْ تَفْسِیرَهَا فَفَزِعَ فِی ذَلِکَ إِلَى أمیر المؤمنین عَلِیٍّ صلوات الله علیه.
فَکَتَبَ (أمیر المؤمنین صلوات الله علیه) إِلَى قَیْصَرَ:
مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صِهْرِ مُحَمَّدٍ صلوات الله علیه وآله وَ وَارِثِ عِلْمِهِ وَ أَقْرَبِ الْخَلْقِ إِلَیْهِ وَ وَزِیرِهِ وَ مَنْ حَقَّتْ لَهُ الْوَلَایَةُ وَ أُمِرَ الْخَلْقُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالْبَرَاءَةِ قُرَّةُ عَیْنِ رَسُولِ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو وُلْدِهِ إِلَى قَیْصَرَ مَلِکِ الرُّومِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَحْمَدُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْخَفِیَّاتِ وَ مُنْزِلُ الْبَرَکَاتِ مَنْ یَهْدِی اللَّهُ فَلَا مُضِلَّ لَهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَرَدَ کِتَابُکَ وَ أَقْرَأَنِیهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ (لعنة الله علیهما) فَأَمَّا سُؤَالُکَ عَنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ اسْمٌ فِیهِ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ عَوْنٌ عَلَى کُلِّ دَوَاءٍ وَ أَمَّا الرَّحْمَنُ فَهُوَ عَوْنٌ لِکُلِّ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ هُوَ اسْمٌ لَمْ یُسَمَّ بِهِ غَیْرُ الرَّحْمَنِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى وَ أَمَّا الرَّحِیمُ فَرَحِمَ مَنْ عَصَى وَ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ أَمَّا قَوْلُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَذَلِکَ ثَنَاءٌ مِنَّا عَلَى رَبِّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْعَمَ عَلَیْنَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ فَإِنَّهُ یَمْلِکُ نَوَاصِی الْخَلْقِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا شَاکّاً أَوْ جَبَّاراً أَدْخَلَهُ النَّارَ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ شَاکٌّ وَ لَا جَبَّارٌ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا طَائِعاً مُدِیماً مُحَافِظاً إِیَّاهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِیَّاکَ نَعْبُدُ فَإِنَّا نَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا نُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَإِنَّا نَسْتَعِینُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ لَا یُضِلُّنَا کَمَا أَضَلَّکُمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ فَذَلِکَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ مَنْ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا عَمَلًا صَالِحاً فَإِنَّهُ یَسْلُکُ عَلَى الصِّرَاطِ إِلَى الْجَنَّةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَتِلْکَ النِّعْمَةُ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى مَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ یُنْعِمَ عَلَیْنَا کَمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ فَأُولَئِکَ الْیَهُودُ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً فَغَضِبَ عَلَیْهِمْ فَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنَازِیرَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ لَا یَغْضَبَ عَلَیْنَا کَمَا غَضِبَ عَلَیْهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَا الضَّالِّینَ فَأَنْتَ وَ أَمْثَالُکَ یَا عَابِدَ الصَّلِیبِ الْخَبِیثِ ضَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ علیهما السلام فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ لَا یُضِلَّنَا کَمَا ضَلَلْتُمْ وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَنِ الْمَاءِ الَّذِی لَیْسَ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَا مِنَ السَّمَاءِ فَذَلِکَ الَّذِی بَعَثَتْهُ بِلْقِیسُ إِلَى سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ هُوَ عَرَقُ الْخَیْلِ إِذَا جَرَتْ فِی الْحُرُوبِ وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَمَّا یَتَنَفَّسُ وَ لَا رُوحَ لَهُ فَذَلِکَ الصُّبْحُ إِذَا تَنَفَّسَ وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَنْ عَصَا مُوسَى علیه السلام مِمَّا کَانَتْ وَ مَا طُولُهَا وَ مَا اسْمُهَا وَ مَا هِیَ فَإِنَّهَا کَانَتْ یُقَالُ لَهَا الْبَرْنِیَّةُ الرَّائِدَةُ وَ کَانَ إِذَا کَانَ فِیهَا الرُّوحُ زَادَتْ وَ إِذَا خَرَجَتْ مِنْهَا الرُّوحُ نَقَصَتْ وَ کَانَ مِنْ عَوْسَجٍ وَ کَانَتْ عَشَرَةَ أَذْرُعٍ وَ کَانَتْ مِنَ الْجَنَّةِ أَنْزَلَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ أَمَّا سُؤَالُکَ عَنْ جَارِیَةٍ تَکُونُ فِی الدُّنْیَا لِأَخَوَیْنِ وَ فِی الْآخِرَةِ لِوَاحِدٍ فَتِلْکَ النَّخْلَةُ فِی الدُّنْیَا هِیَ لِمُؤْمِنٍ مِثْلِی وَ لِکَافِرٍ مِثْلُکَ وَ نَحْنُ مِنْ وُلْدِ آدَمَ علیه السلام وَ فِی الْآخِرَةِ لِلْمُسْلِمِ دُونَ الْکَافِرِ الْمُشْرِکِ وَ هِیَ فِی الْجَنَّةِ لَیْسَتْ فِی النَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ ثُمَّ طَوَى الْکِتَابَ وَ أَنْفَذَهُ.
فَلَمَّا قَرَأَهُ قَیْصَرُ عَمَدَ إِلَى الْأُسَارَى فَأَطْلَقَهُمْ وَ أَسْلَمَ وَ دَعَا أَهْلَ مَمْلَکَتِهِ إِلَى الْإِسْلَامِ وَ الْإِیمَانِ بِمُحَمَّدٍ صلوات الله علیه وآله.
فَاجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ النَّصَارَى وَ هَمُّوا بِقَتْلِهِ.
فَجَاءَ بِهِمْ فَقَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أُجَرِّبَکُمْ وَ إِنَّمَا أَظْهَرْتُ مِنْهُ مَا أَظْهَرْتُ لِلنَّظَرِ کَیْفَ تَکُونُونَ فَقَدْ حَمِدْتُ الْآنَ أَمْرَکُمْ عِنْدَ الِاخْتِبَارِ فَاسْکُنُوا وَ اطْمَئِنُّوا فَقَالُوا کَذَلِکَ الظَّنُّ بِکَ وَ کَتَمَ قَیْصَرُ إِسْلَامَهُ حَتَّى مَاتَ وَ هُوَ یَقُولُ لِخَوَاصِّ أَصْحَابِهِ وَ مَنْ یَثِقُ بِهِ إِنَّ عِیسَى عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ وَ مُحَمَّدٌ صلوات الله علیه وآله نَبِیٌّ بَعْدَ عِیسَى وَ إِنَّ عِیسَى بَشَّرَ أَصْحَابَهُ بِمُحَمَّدٍ صلوات الله علیه وآله وَ یَقُولُ مَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَإِنَّهُ أَخِی وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ وَ مَاتَ قَیْصَرُ عَلَى الْقَوْلِ مُسْلِماً فَلَمَّا مَاتَ وَ تَوَلَّى بَعْدَهُ هِرَقْلُ أَخْبَرُوهُ بِذَلِکَ قَالَ اکْتُمُوا هَذَا وَ أَنْکِرُوهُ وَ لَا تُقِرُّوا فَإِنَّهُ إِنْ ظَهَرَ طَمِعَ مَلِکُ الْعَرَبِ وَ فِی ذَلِکَ فَسَادُنَا وَ هَلَاکُنَا فَمَنْ کَانَ مِنْ خَوَاصِّ قَیْصَرَ وَ خَدَمِهِ وَ أَهْلِهِ عَلَى هَذَا الرَّأْیِ کَتَمُوهُ وَ هِرَقْلُ أَظْهَرَ النَّصْرَانِیَّةَ وَ قَوَّى أَمْرَهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 10، ص: 60
