تفسیر روایی آیه 104 سوره مبارکه بقره:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ :
امام حسن عسکری صلوات الله علیه فرمود حضرت موسى بن جعفر امام کاظم صلوات الله علیه فرمود:
وقتى
پیامبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) وارد مدینه شد و اطراف او را مهاجر و
انصار گرفتند و پیوسته نیازمندى مردم به ایشان افزایش مى یافت و او را با
لقب هاى شایسته و بزرگ مورد خطاب قرار مى دادند آن القابى که زیبنده آن
جناب بود و خداوند به آنها دستور داده بود که یا أَیُّهَا الَّذِینَ
آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا
تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ
أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ پیامبر اکرم نسبت به آنها مهربان و
با محبت بود و در رفع گرفتارى آنها پیوسته مى کوشید بطورى که سعى مى کرد
با هر کدام از مؤمنین صحبت مى کرد صداى خود را از او بلندتر نماید مبادا آن
مؤمن اگر صدایش بلند شود مشمول تهدید خداوند قرار گیرد و اعمالش از میان
برود.
روزى مردى اعرابى از پشت دیوار با صداى بلند ایشان را صدا زده گفت یا محمد.
اما
پیامبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) با صداى بلندترى که منظورش این بود
مرد عرب با بلند نمودن صدایش به گناه دچار نگردد او را پاسخ داد.
مرد
عرب پرسید به من بگو توبه تا چه وقت پذیرفته مى شود. پیامبر اکرم (صلوات
الله علیه وآله) فرمود برادر عرب باب توبه بسته نمى شود تا وقتى که خورشید
از طرف مغرب طلوع کند (کنایه از باز بودن در توبه برای همیشه است و محال
است که بسته شود) و این آیه اشاره به همان است هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا
أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ
بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ و این آمدن بعض
آیات پروردگار همان طلوع خورشید است از مغرب لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها
لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً.
موسى بن جعفر (صلوات الله علیه) فرمود:
این
لفظ «راعِنا» از سخنان مسلمین بود که با پیامبر خطاب مى نمودند مى گفتند
«راعِنا» یعنى مراعات حال ما را بفرما و سخن ما را گوش کن تا سخنان شما را
بشنویم ولى در لغت یهود «اسمع» به معنى نشنیدى بود وقتى یهودان این نوع
خطاب مسلمانان را به پیامبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) شنیدند که مى
گویند «راعِنا» گفتند ما قبلا او را پنهانى ناسزا مى گفتیم حالا بیائید
آشکارا او را دشنام دهیم از آن موقع وقتى با پیامبر (صلوات الله علیه وآله)
برخورد مى کردند مى گفتند «راعِنا» منظورشان ناسزا بود. سعد بن معاذ متوجه
این نیرنگ یهودان شد.
به آنها گفت دشمنان خدا، خدا شما را لعنت کند
چنین فهمیدم که شما با این برخورد خود پیامبر را دشنام مى دهید و خود را
شبیه ما قرار مى دهید در خطاب به خدا سوگند اگر از یک نفر شما چنین خطابى
را بشنوم گردنتان را مى زنم اگر این اشکال وجود نداشت که نمى خواهم پیش
دستى نمایم قبل از اجازه از پیامبر و برادرش و وصى او على بن ابى طالب که
نگهبان امت اسلامى است و نایب او است گردن هر کس از شما که این سخن را مى
گفت مى زدم خداوند این آیه را نازل نمود.
مِنَ الَّذِینَ هادُوا
یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ
عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ
طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ
اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ
لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا و این
آیه دیگر را یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ
قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ. یعنى
نگوئید «راعِنا» این لفظى است که بوسیله آن دشمنان شما دشنام مى دهند
پیامبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) را و به شما نیز دشنام مى دهند بجاى آن
بگوئید «انْظُرْنا» زیرا در این لفظ مانند آن سوء استفاده نمى شود و نمى
توانند لفظ «انْظُرْنا» را وسیله دشنام قرار دهند «وَ اسْمَعُوا» وقتى
پیامبر اکرم سخنى مى گوید بشنوید و اطاعت کنید «وَ لِلْکافِرِینَ» براى
یهودانى که پیامبر را مورد ناسزا قرار مى دهند «عَذابٌ أَلِیمٌ» عذاب
دردناک است در دنیا اگر باز دشنام دهند و در آخرت مخلد در آتش خواهند بود.
سپس
پیامبر اکرم (صلوات الله علیه وآله) فرمود بندگان خدا این سعد بن معاذ از
بهترین بندگان است که خشنودى خدا را بر خشنودى خویشاوندان و بستگان خود از
یهودیان مقدم داشت و بر امر به معروف و نهى از منکر و خشم گرفت بواسطه محمد
رسول خدا و على ولى الله و وصى رسول الله که با آنها به صورت ناشایست
برخورد کنند خداوند تعصب و حمایت او را نسبت به محمد و على گرامی داشت و او
را در بهترین منازل بهشت جاى داد و براى او در بهشت عالیترین نعمت ها را
فراهم نمود که نمى توان آنها را توصیف نمود و نه دلها مى توانند تصور کنند و
یک نخ از پارچه هاى بهشتى او بهتر است از تمام دنیا و زینت آلات و جواهر و
سایر اموال و نعمتهاى دنیا هر که بخواهد در بهشت رفیق او باشد باید تحمل
کند خشم دوستان و خویشاوندان را در حمایت از محمد (صلوات الله علیه وآله)
مقدم بدارد از خشنودى خویشاوندان و خشمگین شود اگر دید حق را ترک کرده اند و
باطل میان مردم معمول است بپرهیزید از ضعف و سستى در این باره با تمکن و
قدرت و زوال تقیه خداوند بهانه را نمى پذیرد در چنین موقعى.
قَالَ الْإِمَامُ العسکری صلوات الله علیه قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ الإمام الکاظم صلوات الله علیه:
إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ کَثُرَ حَوْلَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ کَثُرَتْ عَلَیْهِ الْمَسَائِلُ وَ کَانُوا یُخَاطِبُونَهُ بِالْخِطَابِ الشَّرِیفِ الْعَظِیمِ الَّذِی یَلِیقُ بِهِ صلوات الله علیه وآله وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى کَانَ قَالَ لَهُمْ:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله بِهِمْ رَحِیماً وَ عَلَیْهِمْ عَطُوفاً وَ فِی إِزَالَةِ الْآثَامِ عَنْهُمْ مُجْتَهِداً حَتَّى إِنَّهُ کَانَ یَنْظُرُ إِلَى کُلِّ مَنْ کَانَ یُخَاطِبُهُ فَیَعْمَلُ عَلَى أَنْ یَکُونَ صَوْتُهُ مُرْتَفِعاً عَلَى صَوْتِهِ لِیَزِیلَ عَنْهُ مَا تَوَعَّدَهُ اللَّهُ بِهِ مِنْ إِحْبَاطِ أَعْمَالِهِ حَتَّى إِنَّ رَجُلًا أَعْرَابِیّاً نَادَاهُ یَوْماً وَ هُوَ خَلْفَ حَائِطٍ بِصَوْتٍ لَهُ جَهْوَرِیٍّ یَا مُحَمَّدُ فَأَجَابَهُ صلوات الله علیه وآله بِأَرْفَعَ مِنْ صَوْتِهِ یُرِیدُ أَنْ لَا یَأْثَمَ الْأَعْرَابِیُّ بِارْتِفَاعِ صَوْتِهِ.
فَقَالَ لَهُ الْأَعْرَابِیُّ أَخْبِرْنِی عَنِ التَّوْبَةِ إِلَى مَتَى تُقْبَلُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله یَا أَخَا الْعَرَبِ إِنَّ بَابَهَا مَفْتُوحٌ لِابْنِ آدَمَ لَا یَنْسَدُّ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا.
وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَى هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ وَ هُوَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً.
وَ قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ صلوات الله علیه وآله فَکَانَتْ هَذِهِ اللَّفْظَةُ رَاعِنَا مِنْ أَلْفَاظِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ یُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله یَقُولُونَ رَاعِنَا أَیِ ارْعَ أَحْوَالَنَا وَ اسْمَعْ مِنَّا نَسْمَعْ مِنْکَ وَ کَانَ فِی لُغَةِ الْیَهُودِ اسْمَعْ لَا سَمِعْتَ فَلَمَّا سَمِعَ الْیَهُودُ الْمُسْلِمِینَ یُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُونَ رَاعِنَا وَ یُخَاطِبُونَ بِهَا قَالُوا کُنَّا نَشْتِمُ مُحَمَّداً صلوات الله علیه وآله إِلَى الْآنَ سِرّاً فَتَعَالَوُا الْآنَ نَشْتِمُهُ جَهْراً وَ کَانُوا یُخَاطِبُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله وَ یَقُولُونَ رَاعِنَا یُرِیدُونَ شَتْمَهُ فَتَفَطَّنَ لَهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ الْأَنْصَارِیُّ.
فَقَالَ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ أَرَاکُمْ تُرِیدُونَ سَبَّ رَسُولِ اللَّهِ تُوَهِّمُونَا أَنَّکُمْ تَجْرُونَ فِی مُخَاطَبَتِهِ مَجْرَانَا وَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُهَا مِنْ أَحَدٍ مِنْکُمْ إِلَّا ضَرَبْتُ عُنُقَهُ وَ لَوْ لَا أَنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَقْدِمَ عَلَیْکُمْ قَبْلَ التَّقَدُّمِ وَ الِاسْتِئْذَانِ لَهُ وَ لِأَخِیهِ وَ وَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صلوات الله علیهما الْقَیِّمِ بِأُمُورِ الْأُمَّةِ نَائِباً عَنْهُ لَضَرَبْتُ عُنُقَ مَنْ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْکُمْ یَقُولُ هَذَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى یَا مُحَمَّدُ مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا وَ أَنْزَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ لا تَقُولُوا راعِنا فَإِنَّهَا لَفْظَةٌ یَتَوَصَّلُ بِهَا أَعْدَاؤُکُمْ مِنَ الْیَهُودِ إِلَى سَبِّ رَسُولِ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله وَ سَبِّکُمْ وَ شَتْمِکُمْ وَ قُولُوا انْظُرْنا أَیْ قُولُوا بِهَذِهِ اللَّفْظَةِ لَا بِلَفْظَةِ رَاعِنَا فَإِنَّهُ لَیْسَ فِیهَا مَا فِی قَوْلِکُمْ رَاعِنَا وَ لَا یُمْکِنُهُمْ أَنْ یَتَوَصَّلُوا بِهَا إِلَى الشَّتْمِ کَمَا یُمْکِنُهُمْ بِقَوْلِکُمْ رَاعِنَا وَ اسْمَعُوا إِذَا قَالَ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله قَوْلًا وَ أَطِیعُوا وَ لِلْکافِرِینَ یَعْنِی الْیَهُودَ الشَّاتِمِینَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله عَذابٌ أَلِیمٌ وَجِیعٌ فِی الدُّنْیَا إِنْ عَادُوا لِشَتْمِهِمْ وَ فِی الْآخِرَةِ بِالْخُلُودِ فِی النَّارِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله یَا عِبَادَ اللَّهِ هَذَا سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ مِنْ خِیَارِ عِبَادِ اللَّهِ آثَرَ رِضَا اللَّهِ عَلَى سَخَطِ قَرَابَاتِهِ وَ أَصْهَارِهِ مِنَ الْیَهُودِ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَ غَضِبَ لِمُحَمَّدٍ ص رَسُولِ اللَّهِ وَ لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله أَنْ یُخَاطَبَا بِمَا لَا یَلِیقُ بِجَلَالَتِهِمَا فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ لِتَعَصُّبِهِ لِمُحَمَّدٍ صلوات الله علیه وآله وَ عَلِیٍّ وَ بَوَّأَهُ فِی الْجَنَّةِ مَنَازِلَ کَرِیمَةً وَ هَیَّأَ لَهُ فِیهَا خَیْرَاتٍ وَاسِعَةً لَا تَأْتِی الْأَلْسُنُ عَلَى وَصْفِهَا وَ لَا الْقُلُوبُ عَلَى تَوَهُّمِهَا وَ الْفِکْرِ فِیهَا وَ لَسَلْکَةٌ مِنْ مَنَادِیلِ مَوَائِدِهِ فِی الْجَنَّةِ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا وَ زِینَتِهَا وَ لُجَیْنِهَا وَ جَوَاهِرِهَا وَ سَائِرِ أَمْوَالِهَا وَ نَعِیمِهَا فَمَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ فِیهَا رَفِیقَهُ وَ خَلِیطَهُ فَلْیَتَحَمَّلْ غَضَبَ الْأَصْدِقَاءِ وَ الْقَرَابَاتِ وَ لْیُؤْثِرْ لَهُمْ رِضَا اللَّهِ فِی الْغَضَبِ لِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلوات الله علیه وآله وَ لْیَغْضَبْ إِذَا رَأَى الْحَقَّ مَتْرُوکاً وَ رَأَى الْبَاطِلَ مَعْمُولًا بِهِ وَ إِیَّاکُمْ وَ الْهُوَیْنَا فِیهِ مَعَ التَّمَکُّنِ وَ الْقُدْرَةِ وَ زَوَالِ التَّقِیَّةِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَقْبَلُ لَکُمْ عُذْراً عِنْدَ ذَلِکَ.
البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص: 297
بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 9، ص: 331
سید مهدی
